In tlen motemohuaihcuac quinmachtian macehualpipiltintlen momoztlatequitin cafehmilpan

Los fines del trabajo docente con niños jornaleros indígenas migrantes en fincas cafetaleras

Por Teresa de J. Rojas Rangel
Traducción al náhuatl: Fausto Aguilar Domínguez

Tlaixpantiliztli

Itechcopa inin amoxtli ticnequin ticnextizque cequin tenahuatilli tlen moahcic ihcuac omochiuh ce tlatemoliztli tlen oc achi hueyi, tlen omochiuh ipan Puebla ipan xihuitl 2015 huan 2016. Inon tlatemoliztli omochiuh ihcon omomat quenin in temachtianimeh quinmachtian imimpilhuan in macehualtin tlen yahque huan tequititoh in campa onca cafehcuauhtla ipan itlal Cuetlaxcoapan. Ce tlamantli tlen omotemoc itech inon tlatemoliztli yehhua in momatiz huan moihcuiloz catlen tlaman tlamachtian itech cehcemilhuitica imintequiuh in temachtianimeh huan noihqui quenin monamiquin in tomincayotl huan in altepeyuhcatiliztli itech imintequiuh nozo imintlamachtiliz.

Ce tlamantli tlen otechyoleuh oticchiuhque inin tlaman tequitl, yehhuatl mazque onca cequin itlanahuatil tlamachtiliztli tlen quihtoa quenin temachtiloz, in temachtianimeh noihqui intech monequi quipancuizque itechpa quenin huan tleica temachtizque, itechpa in yecmelauh altepenemiliztli huan tlamachtiliztli in canin tequitin. Itechcopa imintlahtol temachtianimeh, monextia quenin omochihchiuh imintequiuh itechpa imintlamachtiliz huan imintequiyo, yeceh noihqui monextia imintlanemiliz itechpa iminnemiliz, iminnechializ huan imintlanemiliz tlen quiyacana imintlachihualiz, no ihcon monextia tlen quinequin mochihuaz ihcuac cehcemilhuitica temachtian.

Inin tlatemoliztli omochiuh ihcuac omoixpehpen tlatlaman tenahuatilli ica tlen tlayehyecoz —itechcopa cequin machiyoamatl oquintlahtlanihque in temachtianimeh huan oquitemohque occequin tenahuatilli— ipan tlamachtiloyan tlen moahci in campa cafehmilpan ipan Puebla in canin tequitihua ipampa huehca namacoz, ipan inon tlalli tequitin imimpipiltin macehualtin tlen nohhuiyan hualehuan quitemohticateh tequitl, inon tlaman cafehtequitl tlanahuatia quenin tlamachtiloz.

Imintequiuh temachtianimeh

Miyaqueh temachtianimeh tlen quinmachtian imimpilhuan macehualtin tlen huehca hualehuan ipampa cafehmilpan tequitin ipan Puebla, yehhuan noihqui macehualtin, miyaqueh inon temachtianimeh telpopochtin huan ichpopochtin tlahtoan nahuatl huan totonacatlahtolli. Nochtin inon temachtianimeh oc momachtihticateh licenciatura, mazque ayocmo yecmelauh temachtianimeh ye temachtian huan tequitin ipampa quinequin quiahcizque iminamauh itechpa constancia de servicio ihcon cualli quicentocazque iminnemachtiliz ipan Universidad Pedagógica Nacional (UPN).

Mazque macehualcopa tlahtoan —yecmelauh, nel motelnequi quimatizque ce macehuallahtolli ic monechicozque itech Programa de Educación Básica para Niños y Niñas de Familias Jornaleras Agrícolas Migrantes (PRONIM)—, itech imintequiuh quipixtoqueh ce necuehmololli itechpa macehuallahtolli, ipampa quinmachtian pipiltin tlen nepapan imintlahtol huan inon amo imintlahtol temachtianimeh.

Yehhuan zan oc telpopochtin huan ichpopochtin, tlen hueliz ye quipixtoqueh cequin tlamatiliztli itechpa quenin temachtizque, inon omomachtihque ihcuac tequitihque ipan Consejo Nacional de Fomento Educativo (CONAFE) nozo ipan Instituto Nacional para la Educación de los Adultos (INEA). Achtopa itech PRONIM quinnextilian quenin temachtizque, inon mohuehcahua in yuh caxtolli tonalmeh, huan quemanian zan cequin tonalmeh quin ihcuac quinmacan cequin tenahuatilli itechpa quenin temachtilo ipan preescolar huan primaria, in canin hueliz achtopa tequitizque. Quin oc temachtian itech iminnemiliz quiyequixmatin imintequiuh huan iminhueliliz, noihqui ye quiahcin oc achi miyac tlamatiliztli huan huelitiliztli tlen intech monequi ihcon oc achi cualli temachtizque huan oc achi cualli quiixnamiquizque tlatlaman necuehmololli ihcuac quintlayecoltizque imimpilhuan macehualtequitinimeh. Ipan imintequiuh, yolic quimatin quenin momelahuaz necuehmololli tlen moahci ipan tlamachtiloyan ipampa momoztla in pipiltin monequi tequitizque, noihqui monequi quitazque quenin quinmachtizque iminmomachtihcahuan tlen amo zan ihcuitic quimatin ipampa cequintin ye huehhueyin huan occequintin amo ihcon (preescolar y primaria).

Ipampa oc polihui quimatizque quenin temachtiloz, yehica ohui quiahcicamatin itlayacanaliz tlamachtiliztli tlen quihtoa quenin quintlayecoltizque iminmomachtihcahuan, huan yeh ica quinechicoan tlatlaman tlamatiliztli tlen quipalehuiz imintequiuh —itlamachtiliz huan itlachihualiz in tlamachtiloyan: regulares, multigrado, cursos comunitarios, educación indígena—, in yuh yehhuan achtohui omomachtihque huan in yuh oquimatque ihcuac otequitihque ipan tlatlaman imintequiuh. Noihqui quitemohuan tlatlaman tlapalehuiliztli, quiitan quenin temachtian occequintin tlen oc achi quimatin, huan no ihcon quitlahtlanin mah quimpalehuican iminteixmatcahuan tlen noihqui temachtian.

Yolic quiyecmatin quenin yecmelauh temachtiloz, ipampa momoztla quitemoan quenin quinanquilizque inon tlen imintequiuh quintlahtlanilian in canin nochi polihui. Quemanian amo quipixtoque ce tlapechtli canin tlahcuilozque nozo ic ome quitehtequin ce tlahcuiloloni. Noihqui amo quipian tlatquitl nozo amatl ica tlen quiitazque quenin tequitizque, nion quipixtoque amoxtli tlen itoca libros de texto gratuitos, zan cahcahualohque ipan imintequiuh. Quemanian quiahuac temachtian, ipan tlacualoyan nozo ipan cochiloyan in canin mocehuin itech cafehmilpan. Tonayan quichihchihuan ce nemachtilcalton: in aula de la finca, in canin onca miyac necuehmololli, achtopa monequi mah melahuac monechicocan iminmomachtihcahuan, ipampa yehhuantin iyolo in temachtiliztli, imintequiuh inon temachtianimeh.

Yecmelauh monemiliz tleica temachtiloz

Miyac tlamantli polihui in canin tequitin huan noihqui amo quipixtoque imintlamatiliz nion imintlatquihuan tlen intech monequi ic cualli temachtizque, yehica monequi monemiliz tlen motemoa, tlen monehnequi huan tlen mochiyaz itechpa imintequiuh. Inon tlen quichiyan itechpa imintequiuh momati ihcuac monemiliz huan moilnamiquiz ica miyac tlamantli polihui ihcuac tequitin iminixpan iminmomachtihcahuan.

Cequin tlamantli tlen quipixtoque iminmomachtihcahuan huan tlen quipalehuia moahci inon tlen motemoa itech inon tlamachtiliztli, yeh: imintlamatiliz tlen ye quipixtoque, iminhueliliz tlen oquiahcihque, iminnemachtiltequiyo huan imintlanehnequiliz in macehualpipiltin tlen tequitinimeh. In temachtianimeh ipan cafehmillah quinemilian ica imintequiuh quiihtoznequi quitemozque quenin quichicahuazque imintlamatiliz iminmomachtihcahuan huan quiizcaltizque cequin tlalnamiquiliztli tlen monequi quipiazque: “In tlaa ye nicmati quezqui quimatin, niman niquintlalilia ce nemachtiltequitl: ce nezcayotl, ce inecuehmolol tlapohualiztli tlen zan tepitzin ohui. Niman nimoilhuia: ‘¡Melahuac, nican monequi ticchicahuazque!’”, oquihto Estela, ce temachtiani tlen oquitlahtlanque ipan 2015 itech cafehmilpan Tlan Makán, Puebla.

Inon tlen temoa itechpa temachtiliztli ohui moahci, oc cenca ohui iminixpan macehualpipiltin tequitinimeh tlen tlatlaman imintlamatiliz. Tictlalizque inin tlahcuilolli in yuh ce nezcayotl in canin momati itlahtol occe temachtiani:

Niquinmachtiaya omeh ichpocatzitzintin, ce quipiaya mahtlac on yei huan occe mahtlac on nahui xihuitl, achtohui ayic omomachtihque. Amo itlah quimatiayan, achtopa cenca pinahuayan. Yeceh oniquinyehyeco huan oniquintlahtlani cox quimatiyan tlaixpohuazque huan tlaicuilozque, onechnanquilihque ica quema. Yeceh, ce tonalli iminhuan onitequit huan amo oquimatque tlen quichihuazque, amo itlah quimatiyan. Niman on, oniquinilhui: “¿Cox nanquinequin nanmomachtizque?”. Onechnanquilihque: “¡Quema!”. Niman on, nicnequi mah xinechilhuican tlen nanquimatin nanquichihuazque huan tlen nanquinequin nimechmachtiz. Onechilhuiayan ica amo quimatiyan tlaixpohuazque nion tlahcuilozque ipampa ayic oyahque nion ce tlamachtiloyan […]. Ye oquiixmatque tlahcuilolmachiyotl huan tlapohualli, ye pehua tlaixpohuayan cequin tlahcuilolli. Amo momachtihque miyac ipampa amo ticpixtoyan cahuitl, mazque niquintlaliliaya cequin nemachtiltequitl amo quichihuayan ipampa intech monequiya tequitizque. [Elisa, ce temachtiani ipan la Finca Puebla, Puebla, 2015].

Occe iminnecuehmolol temachtianimeh ipan imintequiuh yehhuatl in amo quipixtoque miyac cahuitl. Momoztla zan achitzinca temachtian —zan ome iman teotlac—, yeceh noihqui amo mohuehcahua iminnemachtiliz ipampa noihqui cafehmilpan amo mohuehcahuan iminmomachtihcahuan, no ihcon ipampa miyaqueh pipiltin amo momachtian momoztla ipampa imincafehtequiuh. In yuh ce cemilhuitica yaoyotl, in temachtianimeh quitemohticateh mah quiahcican cahuitl itech imintemachtiliz tlen amo mohuehcahua, zan tlamachtian inon tlen nel motelnequi, inon tlen yecmelauh intech monequi in macehualpipiltin itechpa iminneizcaltiliz: “Mazque mah momachtican quihhcuilozque imintoca huan tlapohuazque”, quinemilian miyaqueh. Mazque zan quemanian noihqui momachtian itechpa ciencias naturales huan sociales, in yecmelauh iyolo temachtiliztli yehhuatl in tlapohualiztli huan coyotlahtolli:

Amo quimatin tlaixpohuazque, yehhuatl ce iminnecuehmolol, amo quiixmatin tlahcuilolmachiyotl. Yehica chicauhcatica niquinnextilia Coyotlahtolli. Noihqui itechpa Tlapohualiztli ohui quiyequixmatin itlapohual 1 ixquichca 10, yehica itechpa nitequitihtica; niquinnextilia quenin mocentlalia tlapohualli, mazque zan tepitzin […]. Niquinmachtia inon tlen amo ohui, in yuh 3 + 1, ihcuac niquintlahtlani quezqui 8 + 3, yehhuatl 11, in tlaa yectli tlananquilian, niman niccentocaz ica occe tlapohualli. Ica inon niyectequiti: Matemáticas huan Español [Esteban, temachtiani ipan la Finca Puebla, Puebla, 2015].

Itech imintlahtol temachtianimeh huel tiquitan ica inon tlanahuatilli tlen quihtoa quenin temachtiloz huan quenin momachtiloz iaxca programas oficiales amo yecmelauh moahxiltia. Ihcon oc achi cualli mochihua huan mochihchihua occe tlaman tequitl iminhuan macehualpipiltin itechpa iminnemachtiliz in yuh intech monequi, in yuh iminhueliliz huan in yuh quenin mochantian. Ce temachtiani quihtoa:

Ipampa tequitihticate yehica nel motelnequi mah momachtican quenin tlapohualoz, nochi itechpa tlapohualiztli, in quenin mocentlaliz huan moquixtiliz in tlapohualli, ipampa momoztla quintlaxtlahuan, quitequiuhtian tomin. Nitlanemilia cenca motelnequi mah quimatican quenin mopohuaz: tlacentlalizque huan tlaquixtizque. Nehhuatl nicnemilia ica cenca monequi mah quimatican quenin tlapohuazque: tlacentlalizque, tlaquixtizque, quimatizque quezqui kilos quipixcan, quezqui quintlaxtlahuazque. Ihcuac tlanamacoyan tlacohuan itlah tlen, niman ica tomin tlaxtlahuan huan quezqui tlacuepilli quinmacazque. Yehica itechpa inon nitequiti, ipampa nomomachtihcahuan pipiltin tlen quimpalehuian imintahtzin itechcopa tomincayotl. Cequin tepilhuan —quema, melahuac— nechilhuiayan: “Temachtihcatziné, mah xitechnextili titlapohuazque, mah xitechnextili titlamiyaquilizque ipampa tonantzitzihuan amo quimatin”. Occe piltzintli quihtoaya: “Titlapixcazque huan nehhuatl nicpalehuiz nicpohuaz quezqui kilos cafehcapolin quitequiz”. Itech inon nimotequipachohuaya, nochipa nicnequiya niquinmachtiz itechpa tlapohualiztli [Cristina, temachtiani ipan la Finca Puebla, Puebla, 2015].

In nemachtilli itechpa Coyotlahtolli quitemoa mah momachtican quenin tlaihcuilozque huan tlaixpohuazque,
yeceh in temachtianimeh quitemoan:

[…] mah tequitica ica imintoca huan momachtizque ica ic achto itlahcuilolmachiyo imintoca. Achtopa quiixmatizque tlahtoltin, inon tlahtolli tlen tlayacanaz, niman ticcentocazque ica occe itlahcuilolmachiyo imintoca. Ipan ome nozo yei iman tonalli tlen nicmachtia ce nomomachtihca chicauhcatica nitequitiya ihcon ipan inon cahuitl cualli oquimat quenin moihcuiloa itoca” [Daniela, temachtiani ipan la Finca Tlan Makán, Puebla, 2015].

Inon tlen quichiyan huan intech monequi imintahtzitzihuan noyuhqui tlanahuatia itechpa imintlamachtiliz: “Quihtoan: ‘Zan xiquinmachti tlaixpohuazque, mah quiihcuilocan imintoca’. Inon nechtlahtlanian”, oquihto Antonia, temachtiani ipan Finca Puebla, Puebla, 2015. Cequintin quinequin mah imimpilhuan quimatican inon tlen nel motelnequi nozo inon tlen momoztla motequiuhtia itech iminnemiliz; ce nezcayotl: “Ipampa imintahtzitzihuan amo quimatin tlaixpohuazque nion tlapohuazque, yehica cequintin tlacah tlen imintequihuah quemanian zan quincahcayahuan itechpa imintlaxtlahuil, zan quinichtequilian imintomin. [Yehica nechtlahtlanian mah] niquimpalehui imimpilhuan ihcon cualli tlapohuazque huan [ihcon] quimpalehuizque imintahtzitzihuan”, noihqui ihquin otlananquili inon temachtiani. Ihcon, itechpa temachtiliztli zan motemoa tlamachtiloz inon tlen yecmelauh nel motelnequi, zan tepitzin, yehica inon tlen mochiya itechpa tlamachtiliztli zan quiihtoznequi moahciz nozo momatiz inon tlen motequiutia itech iminnemiliz, inon tlen momoztla intech monequi in macehualpipiltin.

Ic tlamiz, mah ticnemilican

In yuh momachtianimeh tlen momachtian ipan PRONIM ipan estado de Puebla, noyuhquin in temachtianimeh itech pohuin iminoloch yelcahcahualohque huan ixtlahuelitalohque ipan Mexihco totlaltzin, yehhuan tlaihiyohuian tetzallan, inon quiiihtoznequi quipixtoque ce necuehmololli tlen amo quincahuilia oc achi cualli mozcaltizque in yuh temachtianimeh. Zanyoh ica, mazque miyac polihui itech iminnemiliz huan imintequiuh, inon temachtianimeh momoztla quitemoan cualli quintlayecoltizque iminmomachtihcahuan iminhuan iminchancahuan.

In tlen yecmelauh quitemohua PRONIM itechcopa itlamachtiliz yehhuatl in cualli quinmachtizque in macehualpipiltin tlen tequitinimeh huan ohui iminnemiliz ipampa occe tlalpan yazque tequitizque huan yehica icnoyotica nemin. Iixpan inon necuehmololli, in temachtianimeh intech monequi cequin tlanahuatilli huan tlachihualiztli itechpa tlamachtiliztli huan nemachtiliztli tlen yecmelauh quimpalehuiz quiahxiltizque iminnechiyaliz nozo imintlanehnequiliz in canin huan iminhuan yecmelauh tequitin. Inon ohuihcayotl tlen monextia ihcuac tequitilo iixpan iminnechicolhuan tlen nepapan huan tlatlaman momachtianimeh quiihtoznequi ica monequi oc achi cualli momachtizque huan moizcaltizque inon temachtianimeh, mazque quitlazohtlan, mazque quihuelitan imintequiuh huan quichihuan ica nochi iminyolo, yeceh oc intech polihui occequin tlamantli. In canin mochantian momachtianimeh huan iminohuihcayo itechpa iminnemachtiliz, noihqui iminnechiyaliz imintahhuan tlen amo hueyi, huan noyuhquin in necuehmololli tlen monextia ihcuac tequililoz iminhuan momachtianimeh tlen macehualtin huan tequitinimeh, nochi inon quintlahtlania in temachtianimeh mah momachtican huan mah moizcaltican oc achi cualli.

Inon tlen quitemoan in temachtianimeh ihcuac tequitin itech inon tlaman ohuihcayotl yehhuatl nepapan tlamantli tlen monequi ihcuac temachtian ipampa quiixnamiquin tlatlaman necuehmololmeh in canin temachtian, miyac tlamantli polihui huan amo hueyi iminnechiyaliz tetahtzitzintin, amo onca miyac cahuitl nozo amo mohuehcahua in tlamachtiliztli, amo onca ce cualli tlamachtiloyan nion amoxtli nozo tlatquitl tlen monequi, noihqui miyaqueh pipiltin amo quimatin nozo zan tepitzin quimatoque ihcuac ahcin. Nochi inon quinchihualtia in temachtianimeh mah iciuhca huan chicahuac tequitican, mazque nochipa quimatoque ica amo miyac quiahxiltizque ica imintlamachtiliz. Inon temachtianimeh tlen telpopochtin huan ichpopochtin, noyuhquin amo acah quiminitah in yuh iminmomachtihcahuan, noihqui amo acah quincaqui, amo acah quinmahuiztilia iminyolchicahualiz —amo zan itechpa imintlamachtiliz, yeceh noihqui nochi tlen quichihuan ic nemizque itech cafehmilpan—, huan zan ce tlamantli quichiyan, in quinmachtizque cequintin pipiltin “mah tlahcuilocan, mah tlaixpohuacan huan mah tlapohuacan” inon pipiltin tlen quimaman miyac necuehmololmeh ipampa icnotlacatzitzintin, macehualtzitzintin huan huehca iminchan tequitin itech cafehmilpan tlen amo mohuehcahua itequiuh.

Hits

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada.

Facebook Twitter Linkedin WhatsApp Whatsapp
Ir al contenido